بررسی تنوع گونه های بلوط ایران با استفاده از ریزریخت شناسی برگ و دانه گرده و تعیین موقعیت حفاظتی آنها

جنس بلوط با دارا بودن گونه های مختلف، متنوع ترین جنس تیره راش در ایران میباشد. شناسایی گونه های مختلف بلوط به دلیل قرار گرفتن این جنس در شرایط اقلیمی مختلف ناشی از وسعت رویشگاهی آن (عوامل اکولوژیکی)، ناجوربرگی و نیز دورگهای احتمالی بسیار پیچیده بوده و مشکلات فراوانی در رده بندی و تعیین مرز گونه های این جنس وجود دارد. به همین دلیل تا به امروز تفکیک گونه های این جنس در ایران بطور دقیق امکانپذیر نشده است. در این تحقیق برای اولین بار در ایران سعی شد با مطالعه ویژگیهای ریزریخت شناسی برگ (کرک، روزنه و موم سطح برگ) و دانه گرده با استفاده از میکروسکوپ نوری و الکترونی به تشخیص مرز بین گونه ها و برطرف نمودن مشکلات شناسایی و رده بندی این جنس کمک شود. نمونه های مورد مطالعه در این پژوهش با استفاده از دو روش مطالعات صحرایی و مطالعه نمونه های هرباریومی بدست آمدند. در مطالعات صحرایی طی سه سال متوالی، جمع آوری نمونه های مورد نیاز از 41 تاکسون مورد مطالعه طی جنگل گردشی های متعددی در محدوده پراکنش جغرافیایی هر تاکسون انجام شد و با استفاده از کلیدهای ریخت شناسی، تاکسون های مورد نظر در طبیعت شناسایی و نمونه های هرباریومی لازم از آنها تهیه شد. در بخش مطالعات هرباریومی، نمونه های موجود در هرباریوم های مرکزی ایران، دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران و مراکز تحقیقاتی استانهای شمال و غرب کشور مورد مطالعه قرار گرفتند. بمنظور مطالعه اپیدرم برگ و دانه گرده تاکسونهای مورد نظر با استفاده از میکروسکوپ الکترونی در بزرگنمایی های مختلف، از کرکها، روزنه ها و موم سطح برگ و تزئینات سطح اگزین دانه های گرده عکسبرداری شد. برای گروه بندی تاکسونها و تفکیک آنها از یکدیگر، از روش آماری تحلیل ممیزی استفاده شد. علاوه بر این جایگاه حفاظتی تاکسونهای مورد مطالعه بر اساس جدیدترین دستورالعمل اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت و با استفاده از دو معیار محدوده جغرافیایی و یا تعداد پایه های بالغ مشخص شد. بر اساس نتایج بدست آمده بلوط های ایران در 4 گروه quercus infectoria، q. castaneifolia، q. libani و q. brantii قرار می گیرند. در مجموع 6 نوع کرک یک ردیفی ساده، پیازی، منفرد، دسته ای، چندشعاعی و ستاره ای، 2 نوع موم اصلی (موم لایه ای و پینه ای و موم کریستالی) و 2 نوع موم فرعی (موم لایه ای نرم و موم پلاکتی و بشقابی) و یک نوع روزنه anomocytic به شکلهای بیضوی، نیمه گرد و گرد و کاملاً همسطح برگ یا برجسته در سطوح فوقانی و تحتانی برگ تاکسونهای مورد مطالعه شناسایی شدند. همچنین با مطالعه تزئینات سطح دانه گرده در مجموع 5 نوع ویژگی ساختاری، 5 نوع ویژگی تزئیناتی و 6 نوع ریزتزئینات مشاهده شد. پس از تلفیق و تفسیر داده ها در مجموع 23 تاکسون مورد قبول واقع شدند و سایر تاکسونها مترادف آنها قرار داده شدند. نتایج این پژوهش ارزش و اهمیت ویژگیهای ریزریخت شناسی برگ و دانه گرده را در رده بندی دقیقتر جنس بلوط در جنگل های ایران اثبات نمود. همچنین مشخص شد که در حال حاضر 13 تاکسون که عمدتاً متعلق به جنگلهای زاگرس هستند، جزو تاکسونهای حفاظتی دسته بندی شده که در بین آنها 5 تاکسون q. cedrorum، q. longipes، q. robur subsp. pedunculiflora، q. castaneifilia subsp. undulate و q. ungeri شرایط بسیار نامطلوبی داشته و در طبقه گونه های در بحران انقراض قرار دارند.